Con người không chỉ sống bằng hành động, mà còn bằng cách nhìn nhận và soi chiếu cuộc đời qua những giá trị bên trong. Chính những giá trị ấy – khi thấm sâu và bền bỉ – trở thành tâm niệm, hay nói cách khác là những lời nguyện sống, những cam kết âm thầm định hình nên nhân cách và cách ứng xử của mỗi người. Khác với những chuẩn mực mang tính áp đặt từ bên ngoài, tâm niệm là lựa chọn mang tính cá nhân, xuất phát từ nhận thức nội tâm và quá trình tích lũy văn hóa xuyên thế hệ.
Từ góc nhìn lý thuyết ngôn ngữ và mô hình văn hóa, hình ảnh lăng kính tâm niệm phản ánh cách con người tiếp nhận và truyền tải nội hàm văn hóa thông qua lối tư duy ẩn dụ và cấu trúc giá trị (Lakoff & Johnson, 1980; Musolff, 2017; Vuong et al., 2018). Giống như ánh sáng trắng được tách thành nhiều gam màu qua lăng kính, tâm niệm giúp chúng ta phân giải và cảm nhận cuộc đời theo nhiều chiều sâu khác nhau. Đây là mô hình tư duy văn hóa mang tính tích hợp – kết hợp cảm thức bản ngã, nền tảng cộng đồng và hệ tư tưởng truyền thống.
Trong hành trình tìm hiểu các giá trị đạo đức và bản sắc cá nhân, nhiều học giả trên thế giới đã khám phá các chiều kích cốt lõi như gia đình, tình người, lẽ sống và tâm linh – vốn là những nền tảng hình thành nên nội hàm văn hóa và định hướng hành vi của con người. Mặc dù chưa có một mô hình học thuật cụ thể nào định danh khái niệm “bốn lăng kính tâm niệm” như cách tiếp cận trong bài viết này, nhưng từng lăng kính riêng lẻ đã được khảo sát sâu rộng trong nhiều bối cảnh học thuật.
Chẳng hạn, mô hình “Dual Filial Piety” của Yeh và Bedford (2003) đã được ứng dụng để lý giải các hình thái hiếu đạo ở nhiều nền văn hóa Á Đông, khẳng định tầm quan trọng của tâm niệm gia đình trong định hình nhân cách và nghĩa vụ xã hội. Schwartz (1992) trong lý thuyết giá trị nhân văn cũng xác định “benevolence” – lòng nhân ái và sự quan tâm đến người khác – như một giá trị phổ quát thể hiện tâm niệm tình người. Về lẽ sống, Frankl (1946) nhấn mạnh khát vọng tìm kiếm ý nghĩa như một động lực sâu xa, còn Walsh (2003) và Magill et al. (2010) lần lượt chứng minh rằng tâm linh đóng vai trò cốt lõi trong duy trì tính ổn định, khả năng chữa lành và sự kết nối thế hệ trong gia đình.
Trên cơ sở tổng hợp các tiếp cận lý thuyết đa chiều đó, bài viết này đề xuất mô hình “bốn lăng kính tâm niệm về đời người” như một khung phân tích văn hóa – đạo đức tích hợp, phản ánh cách con người Việt cảm nhận, thực hành và chuyển hóa các giá trị nội tâm thành phương thức sống.
Trong bối cảnh xã hội Việt Nam hiện đại, các giá trị gia đình truyền thống vẫn giữ được vai trò bền vững và có tính định hướng lâu dài cho hành vi và niềm tin cá nhân (Mai & Le, 2024; Le, 2021). Chúng ta có thể hình dung bốn hệ giá trị trọng tâm như bốn lăng kính tâm niệm về đời người – nơi mỗi lăng kính mang một gam màu, một chiều sâu triết lý riêng biệt: gia đình, tình người, lẽ sống và tâm linh. Chính trong tinh thần đó, bài viết này đi sâu vào bốn khía cạnh văn hóa – đạo đức làm nên nội dung tâm niệm người Việt.
Tâm Niệm về Gia Đình
Gia đình được xem là chiếc nôi văn hóa đầu tiên của mỗi con người. Đây không chỉ là nơi cung cấp sự nuôi dưỡng về thể chất mà còn là không gian đạo lý – nơi cá nhân học cách yêu thương, tôn trọng, và chịu trách nhiệm. Các nghiên cứu gần đây cho thấy mối liên hệ chặt chẽ giữa hạnh phúc gia đình và mức độ hài lòng với cuộc sống cá nhân (Mai & Le, 2024). Một cá nhân sinh trưởng trong môi trường gia đình gắn bó, có cấu trúc giá trị rõ ràng thường sẽ phát triển tính ổn định tâm lý, khả năng đồng cảm, và năng lực vượt qua khủng hoảng tốt hơn.
Hệ giá trị gia đình Việt không tồn tại đơn độc mà là kết tinh từ ba dòng tư tưởng lớn: Nho – Phật – Đạo (Vuong et al., 2018; Le, 2021). Từ Nho giáo, chúng ta học được tôn ti trật tự, đạo làm con. Từ Phật giáo, chúng ta học được lòng từ bi và sự vị tha trong gia đình. Từ Đạo giáo, ta tiếp nhận tinh thần thuận theo tự nhiên, chấp nhận sự khác biệt giữa các thành viên. Tâm niệm về gia đình vì vậy không chỉ là trách nhiệm “phụng dưỡng cha mẹ”, mà còn là mong muốn duy trì một dòng chảy ký ức – nơi quá khứ, hiện tại và tương lai hòa quyện trong một mái ấm.
Ngoài các yếu tố văn hóa truyền thống, nghiên cứu so sánh giữa sinh viên đại học Việt Nam và Hàn Quốc cho thấy rằng tư tưởng hiếu đạo trong văn hóa Việt không chỉ có chiều sâu về truyền thống đạo đức mà còn liên quan đến động cơ làm cha mẹ trong tương lai (Duong & Yoo, 2016). Cụ thể, sinh viên Việt Nam thường thể hiện mức độ cao hơn về lòng hiếu thảo và có xu hướng xem việc sinh con là trách nhiệm đạo đức để “báo hiếu cha mẹ” – phản ánh ảnh hưởng lâu dài của tâm niệm gia đình đến cách con người định nghĩa lẽ sống và vai trò xã hội của mình.
Tâm Niệm về Tình Người
Tình người – hay còn gọi là nhân luân – là nền tảng của xã hội Việt truyền thống. Tâm niệm về tình người thể hiện trong những hành động nhỏ nhặt thường ngày như: nhường ghế, hỏi thăm người lớn, quan tâm hàng xóm, đến thăm người đau yếu… Những hành động này có thể không được quy định bằng pháp luật, nhưng được củng cố qua đạo lý và chuẩn mực xã hội.
Theo Mai & Le (2024), hệ thống đại gia đình đóng vai trò như “hệ sinh thái cảm xúc” – nơi mọi cá nhân đều có nơi dựa về tinh thần. Khi đối diện với tổn thương tâm lý, người Việt thường tìm đến cha mẹ, anh chị, ông bà như một cách phục hồi sự ổn định nội tâm. Mặt khác, theo Vuong et al. (2018), sự giao thoa tư tưởng Đông phương giúp duy trì lòng nhân trong quan hệ cộng đồng – thể hiện rõ qua tục lệ “nghĩa tử là nghĩa tận”, “một miếng khi đói bằng một gói khi no”, hay “hàng xóm tối lửa tắt đèn có nhau”.
Trong thời đại số hóa và đô thị hóa nhanh chóng, việc giữ vững tâm niệm về tình người càng trở nên cấp thiết. Nó nhắc chúng ta rằng mối quan hệ giữa người với người không nên chỉ được quy định bởi lợi ích, mà cần được nuôi dưỡng bởi lòng trắc ẩn và sự hiện diện thực sự.
Mối quan hệ giữa học sinh và thầy cô cũng là một biểu hiện đặc trưng của tâm niệm về tình người trong văn hóa Việt. Hình ảnh người thầy không chỉ dạy chữ mà còn dạy đạo, được ví như “người cha tinh thần” trong hành trình trưởng thành của học sinh. Từ lời chào hỏi, thái độ kính trọng đến những ngày lễ tri ân như 20/11, tất cả đều phản ánh sự gắn kết đạo lý bền chặt giữa hai thế hệ. Tình cảm thầy trò là minh chứng cho việc học không chỉ là tiếp thu kiến thức mà còn là quá trình hình thành nhân cách qua tiếp xúc với những tấm gương sống.
Trong môi trường giáo dục, tình cảm thầy trò đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nhân cách và thói quen học tập. Nghiên cứu của Lee & Shin (2021) cho thấy rằng khi học sinh cảm nhận được sự ủng hộ quyền tự chủ từ cả cha mẹ và giáo viên, các em phát triển năng lực tự điều tiết học tập cao hơn và giảm xu hướng trì hoãn học tập. Điều này phản ánh một chiều sâu của “tình người” trong mối quan hệ thầy trò – nơi sự quan tâm không chỉ đơn thuần là truyền đạt kiến thức, mà là nuôi dưỡng đạo đức và năng lực sống.
Tâm Niệm về Lẽ Sống
Mỗi con người đều có một nguyên lý sống – một trục định hướng cho hành vi, quyết định và nhân sinh quan. Trong văn hóa Việt, lẽ sống thường gắn với những câu nói mang tính thành ngữ như “sống có thủy có chung”, “ở hiền gặp lành”, hay “lấy nhân nghĩa làm gốc”. Những cụm từ tưởng chừng đơn giản ấy lại chứa đựng nền tảng đạo lý sống có chiều sâu văn hóa hàng ngàn năm.
Theo Tran (2019), các nghi thức truyền thống như Tết Nguyên Đán, lễ giỗ tổ tiên, hay lễ cưới hỏi không chỉ là biểu tượng xã hội, mà còn là nơi truyền tải lẽ sống: về trách nhiệm, lòng biết ơn, sự trưởng thành và cả sự dâng hiến. Một người Việt lý tưởng là người không sống cho riêng mình – họ sống vì gia đình, vì làng xóm, vì tổ quốc, và vì giá trị cộng đồng.
Tâm niệm về lẽ sống giúp cá nhân duy trì sự chính trực và bản lĩnh nội tâm trong những tình huống khó khăn. Nó đóng vai trò như chiếc la bàn định hướng, giúp ta không bị cuốn trôi bởi trào lưu hay cám dỗ nhất thời.
Tâm Niệm về Tâm Linh
Tâm linh là phần thiêng liêng trong đời sống người Việt. Dù không phải ai cũng theo một tôn giáo cụ thể, nhưng phần lớn người Việt đều có niềm tin vào tổ tiên, nhân quả, và thế giới vô hình. Tâm niệm về tâm linh không gắn với mê tín, mà gắn với lòng biết ơn, sự khiêm tốn, và nhận thức về sự hữu hạn của kiếp người.
Theo Vu (2023), việc thờ cúng tổ tiên giúp gắn kết các thế hệ, đồng thời truyền cảm hứng cho thế hệ sau giữ gìn đạo lý và danh dự gia tộc. Trong khi đó, Nguyen & Vu (2020) chỉ ra rằng tín ngưỡng thờ tổ tiên tại Việt Nam dù có thay đổi về hình thức (chuyển sang bàn thờ điện tử, cúng online, v.v.), nhưng tinh thần cốt lõi – đặc biệt là đạo hiếu – vẫn được duy trì vững vàng.
Tâm linh cũng đóng vai trò như một cơ chế chữa lành tinh thần. Khi đối diện với mất mát, đau thương hay sự bất toàn, con người tìm đến các giá trị siêu việt để tìm lại sự an ủi, ý nghĩa và hy vọng. Đó cũng là lý do tại sao tâm niệm tâm linh thường được gắn với lòng vị tha, sự thanh thản và thái độ sống sâu sắc.
Tóm tắt
Bài viết này khám phá khái niệm Tâm Niệm – những xác tín nội tâm – như một hệ quy chiếu giúp lý giải bản ngã và sự tiếp nối văn hóa trong đời sống người Việt. Tâm niệm được ví như một lăng kính nội tâm, qua đó con người cảm nhận và phản ứng với cuộc đời thông qua bốn chiều giá trị cốt lõi: gia đình, tình người, lẽ sống và tâm linh. Dựa trên các nghiên cứu học thuật hiện đại và lý thuyết văn hóa, tác giả giới thiệu hình ảnh “bốn lăng kính tâm niệm” như một cách tiếp cận để hiểu sâu hơn về đời sống đạo đức Việt Nam. Bài viết tổng hợp những phát hiện từ các công trình khoa học để minh chứng rằng các tâm niệm này được duy trì thông qua lòng hiếu thảo, sự gắn kết giữa các thế hệ, thực hành nghi lễ và sự hòa quyện của tư tưởng Nho – Phật – Đạo. Từ đó, bài viết mang đến một góc nhìn có chiều sâu về cách hệ giá trị nội tâm định hình bản sắc cá nhân, cộng đồng và đời sống tinh thần trong văn hóa Việt.
This article explores the Vietnamese concept of Tâm Niệm (Inner Conviction) as a framework for understanding personal identity and cultural continuity. Rooted in deeply held values, Tâm Niệm shapes how individuals perceive and respond to life, functioning like an inner lens through which four essential dimensions are reflected: family, human relationships, life principles, and spirituality. Drawing from contemporary scholarship and cultural theory, the author introduces the metaphor of “the four lenses of inner conviction,” illustrating how each value dimension contributes to a multi-layered view of Vietnamese moral life. The article synthesizes scholarly findings to show how these convictions are sustained through filial piety, intergenerational bonds, ritual practices, and the co-existence of Confucian, Buddhist, and Taoist ideals. In doing so, it offers a culturally grounded, academically supported reflection on how inner values anchor the Vietnamese experience of self, community, and spiritual life.
Tham khảo
Duong, T. N. A., & Yoo, G. (2016). A cross-national investigation into the filial piety and motivations for parenthood among Vietnamese and Korean college students. Human Ecology Research, 54(6), 575–588
Frankl, V. E. (1946). Man’s search for meaning. Beacon Press.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.
Le, T. K. D. (2021). Characteristics of traditional Vietnamese family and its influence on communication culture in the family. Anthropological Researches and Studies, (11), 49-64.
Lee, B., & Shin, N. (2021). Mothers’ and Teachers’ Autonomy Support in Relation to Children’s Academic Procrastination: Self-Efficacy for Self-Regulated Learning as a Mediator. Human Ecology Research, 59(4), 477-488.
Magill, M., Smith, C., & Roxburgh, M. (2010). Spirituality and family well-being: A systematic review. Journal of Family Health Care, 20(2), 54–59.
Mai, V. H., & Le, V. H. (2024). The interdependence of happiness and filial piety within the family: a study in Vietnam. Health Psychology Report, 12(2), 124–132.
Musolff, A. (2017). Metaphor and Cultural Cognition. In Advances in Cultural Linguistics (pp. 325–344). Springer.
Nguyen, T. L., Vu, H. V. (2020). Ancestor Worshiping Beliefs in the Beliefs and Religion Life of Vietnamese People: Nature, Values, and Changes of it in the Current Period. Preprints, 1–13.
Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical advances and empirical tests in 20 countries. Advances in Experimental Social Psychology, 25, 1–65.
Tran, V. H. (2019). The tradition of ancestor worship in Vietnamese families from the beginning to the present day and some current problems. International Journal of Research in Sociology and Anthropology, 13–19.
Vu, H. V. (2023). Educating traditional cultural values through belief in worshiping the ancestor in the family. Multidisciplinary Science Journal, 5, e2023067-75.
Vuong, Q-H., et al. (2018). “Cultural additivity” and how the values and norms of Confucianism, Buddhism, and Taoism co-exist, interact, and influence Vietnamese society: A Bayesian analysis of long-standing folktales, using R and Stan. Centre for Interdisciplinary Social Research, Western University Hanoi, 1–35.
Walsh, F. (2003). The spiritual dimension of family life. In F. Walsh (Ed.), Spiritual resources in family therapy (pp. 3–27). Guilford Press.
Yeh, K.-H., & Bedford, O. (2003). A test of the Dual Filial Piety model. Asian Journal of Social Psychology, 6(3), 215–228.